भुटानी नेपाली शरणार्थीहरूको जीवन यात्रा

निशान निराैला

सन् १९८० को दशकको अन्त्यतिर भुटानको दक्षिणी भागमा ठूलो संख्यामा नेपाली मूलका लोप्साम्पा समुदायका नागरिकहरू शान्त जीवन बाँचिरहेका थिए। तिनले पुस्तौं देखिको श्रमले आफ्नो जीवन उभ्याएका थिए। उनीहरू भुटानका नागरिक थिए—कागजपत्र थियो, जमिन थियो, भोटहरू पनि हाल्थे।

तर सन् १९८८ मा भुटान सरकारले “एक राष्ट्र, एक भाषा, एक संस्कृति” (Driglam Namzha) नीति लागू गर्‍यो। नेपाली भाषी भुटानीहरूको संस्कृति, भेषभूषा, र भाषालाई विदेशीको रूपमा हेरिन थालियो। नागरिकता प्रमाणीकरण अभियान चलाइयो, जहाँ हजारौं नेपाली मूलका भुटानीलाई अवैध आप्रवासी भनियो।
सन् १९९० तिर सुरक्षाबलहरूले गाउँ छिर्न थाले। जससँग सरकारी कागज मिलेन, उसलाई देशनिकाला गरियो। कतिपय गाउँहरूबाट रातारात सयौं परिवारहरूलाई निकालियो। घर, जमिन, गाईगोरु, खेत सबै छोडेर उनीहरू नेपालतर्फ लागे—खाली हात, आँशुमा भिजेका सपनाहरू बोकेर।
नेपालको झापा र मोरङ जिल्लामा शरणार्थी शिविरहरू खोलिए—बेलडाँगी, गोलछा, टिमाइँ, खुटुनाबारी... यिनै शिविरहरूमा जीवनको अर्को अध्याय सुरु भयो।
तातो घाम, पातलो छाना
शिविर जीवन सजिलो थिएन। प्लास्टिकका छानाहरू, बाँसको टहरो, एकैछाकको चामल र दाल, त्यो पनि राहतमा निर्भर। काम गर्न पाइँदैनथ्यो, आफ्नो देशमा फर्कन सकिँदैनथ्यो।
तर जीवन रोकिएन। यही शिविरमा बालबालिकाले स्कुल जान थाले, गीत गाउन थाले, खेल्न थाले। कतिले पत्रकारिता गरे, कसैले चित्र बनाए , त कसैले मानव अधिकारका लागि आवाज उठाए ।
व्यक्तिगत कथाहरू
रामबहादुर अधिकारी, जो एक शिक्षक थिए, भुटानबाट निष्कासित हुँदा उनको पुस्तकालय जलाइएको थियो। नेपाल आएर उनले शिविरमा स्कुल खोले। आज उनका धेरै विद्यार्थीहरू अमेरिका र क्यानडामा डाक्टर, इन्जिनियर छन्।
सुमित्रा राई, भुटानमा १६ वर्षकी थिइन् जब उनलाई परिवारसहित निकाला गरियो। शिविरमा उनले नर्सको तालिम लिइन् र हजारौँ बिरामीहरूको सेवा गरिन्।
पहिचान र संस्कृति
शिविरमा बसे पनि नेपाली भाषीहरूले आफ्नो भाषा, धर्म, रीतिरिवाजलाई जोगाए। लोकगीत, नाचगान, जात्रा, धर्म संस्कार—सबै चिजलाई निरन्तरता दिइयो। आज उनीहरू जहाँ छन्, त्यहाँ नेपाली पहिचानलाई गर्वका साथ प्रस्तुत गरिरहेका छन्।
एक नयाँ संसार: पुनःस्थापना
२००७ पछि संयुक्त राष्ट्रसंघ र IOM (International Organization for Migration) को पहलमा, शरणार्थीहरूलाई तेस्रो देशमा पुनःस्थापना गरियो। अमेरिका, क्यानडा, अष्ट्रेलिया, नर्वे, युके—जता-जता नयाँ सुरुवातका ढोका खुले, उनीहरू गए।
आज लाखौँ नेपाली मूलका पूर्व-भुटानीहरू ती देशहरूमा बसेर पढिरहेका छन्, काम गरिरहेका छन्, जीवनलाई फेरि अर्थ दिइरहेका छन्।
तर अझै केही ६ हजार शरणार्थीहरू नेपालमै छन्—नागरिकताको पर्खाइमा, पहिचानको खोजीमा। उनी हरु लाई न सकार ले नागरिता दियाे न त भुटान नै फर्किन पाए
अजै उनिहरु नाजुक अबस्थामा मा बाचिरहेका छन ।
बाँकी रहेकाे नेपालमा जीवन
अझै पनि ६,००० भन्दा बढी शरणार्थीहरू नेपालमा बसिरहेका छन्। उनीहरूको नागरिकता छैन, अधिकार छैन, रोजगारी छैन। उनीहरूलाई न नेपालले नागरिकता दिएको छ, न भुटानले फर्काएको छ। उनीहरूको जीवन अझै पनि अन्योलमा छ।
एक इतिहास, हजार आँसु
भुटानी नेपाली शरणार्थीहरूको कथा केवल विस्थापनको कथा होइन। यो कथा हो—संघर्षको, आशाको, आत्मसम्मानको र पहिचानको। उनीहरूले आफ्नो जरा गुमाए, तर आत्मा गुमाएनन्। आज पनि उनीहरू भन्छन्—"हामी नेपाली थियौं, छौं र रहन्छौं।"